نوع وسیله نقلیه در انجام سفر مهم است چرا که وسایل نقلیه در کاهش یا افزایش مشکلات سفر بسیار نقش دارند.
۳-عماری
نوعی از کجاوه است که بر پشت چهارپایان میبستند. مجللترین نوع وسیله نقلیه که مجهز به تمام وسایل زندگی است و بیشتر مورد استفاده اعیان و دولتمردان بوده است. (همان: همانجا).
به نظر می رسد که همه وسایل نقلیه در تمام راههای ارتباطی کاربرد نداشته زیر به فراخور وضع جغرافیایی راه ها، نوع وسایل نقلیه نیز متفاوت میگشت. همانطور که در راههای کوهستانی عبور کاروان شتر کاری بس دشوار و مشکل بود در بیابانهای شنزار هم عبور اسب بسیار مشکل به نظر میرسید.
در دوره قاجار علیرغم وجود راههای ناهموار، سفر با گاری زحمتآور و مشکل به نظر میرسید چون تکانهای گاری در راههای پر دست انداز خاکی، سبب شکستن چرخ گاری میشد و میتوانست وقفهای طولانی در ادامه سفر ایجاد کند (براوان، بی تا، ۵۱).
به فراخور وضع راه ها که شنزار و کوهستانی بودند مناسبترین وسایل حمل و نقل جهت مسافرت، اسب، قاطر، تخت روان یا کجاوه بودند. اگر کسی میخواست سریع سفر کند از طریق چاپار با اسبهای پستخانه چنین امکانی فراهم بود. کسانی که خستگی راه را نمیتوانستند تحمل کنند سوار بر تخت روان میشدند. مسافرت با تخت روان در مسیرهای کوهستانی برای مسافران ترسناک بود چرا که احتمال پرت شدن در پرتگاهها وجود داشت بنابراین وقتی به جادهای باریک میرسند مجبورند پیاده شوند تا از پرتگاههای سخت بگذرند. در واقع سفر با تخت روان بخصوص هنگام تهیه مقدمات بارگیری و حرکت دادن کاروان مشکلترین مرحله سفر است و در طول سفر نیز حیوان همان بار را حمل می کند که در مبدأ بر آن بستهاند.( کالاسرنا، ۱۳۶۲: ۲۹-۱۸).
برخی وسایل حمل و نقل در راههای ارتباطی ایران مخصوص قشر خاصی از جمله زنان و کودکان بود که با این وجود کجاوهها از بهترین و راحتترین نوع وسیله حمل و نقل برای آنها به حساب می آید. به این ترتیب است که کجاوه را بر پشت قاطر میبستند و زنان و کودکان در آن قرار میگرفتند. تخت روان هم از جمله وسایل نقلیه شبیه به کجاوه بود که شاهزاده خانمها با آن مسافرت میکردند (رنه آلمانی، ۱۳۳۵: ۳۲۲).
استفاده از وسایل نقلیهای چون کالسکه که در ابتدا مخصوص سفر اعیان و اشراف و درباریان بود کم کم در بین مردم نیز متداول می شود. فراگیر شدن این نوع وسیله نقلیه بخصوص در مسیر اصفهان به شیراز که شیکترین و با کیفیتترین وسیله نقلیه محسوب میگردید مسافرت را بسیار آسان میکرد ولی راه ها در این بخش به شکلی بود که نمیشد همه مسیر را با این وسیله طی کنند بلکه بخشی از مسیر بخصوص در امتداد رودخانه زاینده رود چون باریک میشد و عرض کافی برای عبور کالسکه نداشت مسافرین مجبور بودند راه را پیاده طی کنند (کلودانه، ۱۳۷۰: ۲۶۶).
به نظر می آید که سیاحان خارجی به خوبی به این موضوع پی برده بودند که در چه راه هایی از وسایل نقلیه استفاده کنند به همین منظور در مسیر تهران به اصفهان که جاده هموار و خوب بوده است استفاده از تخت روان که دارای تشک ضخیم بود و برای سفر خانمها کاملاً مناسب و راحت بود کاربرد داشته است (ویلز، ۱۳۶۸: ۴۰۰).
در مجموع دغدغهی مسافرین راه ها در ایران بیشتر این بود که چگونه و با چه وسیلهای و از چه راهی باید اقدام به سفر کرد. لیکن به نظر میرسد که صبر و حوصله از مهمترین عاملهای اساسی در موفقیت سفر است.
چون سفر به کندی صورت میگرفت، قطار کاروان شتر در راههای ایران حکم قطارهای راه آهن قرن بیستم را داشت. در ایران چون راه آهن وجود نداشت جهت سفر با سرعت بالا باید بلافاصله دستهای سواره ترتیب داد و استفاده از اسبهای چاپار می تواند مشکل را تا حدودی حل نماید (جکس، ۱۳۰۲: ۱۳۰).
با تمام نکاتی که به آن در خصوص وسایل نقلیه و راههای ارتباطی ایران اشاره شد نوع و وضعیت راه ها می تواند تعیین کننده باشد که از چه نوع وسیله نقلیهای می شود استفاده کرد.همانطور که در صحراهای بیابانی شتر مطلوبترین وسیله محسوب می شود و شتر در حکم راهنمای کاروان به حساب می آید اگر مسیر را قبلاً طی کرده باشد. بنابراین حیواناتی چون اسب و قاطر در مناطق کوهستانی کاربرد پیدا می کنند (آلفونس، ۱۳۷۱: ۲۶۹)
ب- چگونگی سفر در راه ها و مقررات مربوط به آن
راه های ایران بخصوص راههای استان اصفهان در عصر قاجار به سبب متنوع بودن شرایط یکسانی را نداشت وجود برخی مقررات و قوانین برای سفر در راه ها از جمله تدابیری بود که میتوانست مشکلات مربوط به سفر را در این راه ها کاهش دهد. با تمام تجربیات به دست آمده در راههای ارتباطی، کاروانی سفر کردن راحتترین و بی خطرترین نوع سفر بود در مقایسه با نوع سفر خصوصی که شخص به تنهایی در راههای ناامن اقدام به سفر می کند. یکی از شیوه های مرسوم جهت ایجاد نظم در راه ها، در نظر گرفتن بلیطهایی بود که بر روی آن مشخصات مسافر و نوع وسیله نقلیه با مقدار بار، تاریخ حرکت و مبلغ کرایه نوشته میشد که در اصطلاح بارنامه نیز گفته میشد. برای اینکه چنین سندی جعل نگردد الصاق دو تمبر از سوی وزارت پست بر روی آن ضروری بود. در پشت بلیطها اسامی منازل اصلی بین راه که میبایست بلیط مسافر کنترل و امضاء گردد نوشته شده بود که در مقابل اسامی منازل، فاصلهها نیز نوشته شده بود. به محض رسیدن گاری یا کالسکه یا درشکه به منزلی در بین راه، بلیط مسافر کنترل میشد و پشت آن ساعت ورود و خروج ثبت و امضاء میگردید. هر چند وجود این مقررات و قوانین سبب ایجاد نظم و امنیت بیشتر در راه ها میشد ولی در ایجاد وقفه و طولانی کردن سفر بیتأثیر نبود (رنه آلمانی، ۱۳۳۵: ۶۲۷).
برخی مقررات بخصوص در زمینه قراردادهای حمل و نقل دارای ایرادات و اشکالاتی بود که به نفع مسافر نبود و مشکلاتی را ایجاد میکرد. از جمله نرخ حمل و نقل که بسته به میل رئیس چاپارخانه تعیین میشد یا مقدار باری که مسافر میتوانست همراه داشته باشد از قاعده به دور بود و علیرغم اینکه مسافر باید اغذیه بین راه و چادر و رختخواب و سایر لوازم سفر را به همراه داشته باشد از مقدار مجاز که ۱۵ کیلو بود تجاوز میکرد و میتوانست مشکلاتی ایجاد کند (همان، ۶۳۶).
پرداخت عوارض بین راهی توسط مسافر یکی از راهکارهای مناسب برای ترمیم و توسعه راه ها و حفاظت از آن میباشد که شیوه دریافت عوارض بستگی به نوع کالا و نوع وسیله نقلیه داشت.
به نظر میرسد که در راههای ارتباطی ایران بخصوص جادههای پر خطر باید وسایل سفر به مقدار لازم باشد تا موجب طمع ورزی راهزنان نگردد و نظر آنها را به خود جلب ننماید.
بنابراین مسافر زمانی که به راههای پر خطر قرار میگیرد بیشتر باید در این اندیشه باشد که از چه وسایلی صرف نظر کند تا چشم راهزنان را به سمت خود نکشاند (ژوبر، ۱۳۴۷: ۵۰-۲۴۹).
نداشتن امنیت مالی و جانی در راه های ارتباطی سبب گشته بود تجار ایرانی که دارای اموال بودندو ممکن بود حکام به مال و ثروت آنها طمع ورزند تبعه خارجی می شدندتاازاین مشکل رهایی یابند.(موزر،۲۵۳۶: ۲۲۸).
از مقررات دیگر مربوط به سفر و مسافرت در راه های ارتباطی ایران به همراه داشتن راهنما یا بلدچی است تا کاروان به بیراهنه نرود. بر همین اساس بلدچیها مقررات و قوانین خاص خود را دارند تا در طول سفر به مشکل برخورد نکنند.از جمله این مقررات این است که بلدچیها برای کاروان مشخص میسازند که چه موقع و در کجا از حرکت باز ایستند و استراحت کنند و حتی شرط و شروط میگذارند که ۴ ساعت پیش از طلوع آفتاب حرکت کنند. بخصوص در فصل زمستان چون جاده یخ بسته می شد و امکان آن را داشت که مسافتی را بپیمایند. ولی به محض آب شدن یخها جاده تبدیل به باتلاق میشد و احتمال فرو رفتن در گل و لای و باز ایستادن از حرکت وجود داشت (ویلسن، ۱۳۴۷: ۲۴۸).
فصل پنجم
تأسیسات و تجهیزات راه ها
طرح راههای ایران مبتنی بر طبیعت آب و خاک بوده و در گذر زمان با رشد طبیعی دشواری، این الگوی طبیعی بر اساس اهداف آسانتر و کوتاهتر شده است.
وجود واژه ها و اصطلاحاتی همچون کاروانسرا، خان، ساباط، آب انبار، مناره، پلها، رباط و تلگرافخانه و … نمایانگر وابستگی زندگی مردم به راه میباشد. قرار گرفتن تپههایی چون سیلک کاشان و تپه اشرف در جوار پل شهرستان در اصفهان بیانگر واقع بودن این محلها در کنار شهرها و آبادیها بوده که از زمان های قدیم راههای ارتباطی بین آبادیها برقرار بوده و همچنان نیز به همان صورت میباشد.
از دیرباز در مسیر راههای ارتباطی بخصوص در استانهایی مانند فارس و خراسان، کرمان، سیستان و اصفهان با وجود بیابانهای پهناور و فاصله حتیالمقدور زیاد از راههای پیوندی دشتی در کنار آبادیهای کوچک استفاده میشد در مقاطعی که دولتها نیرومند بودند، راهدارانی برای امنیت کاروانها گماشته میشده است. مانند راه ری – اصفهان و نائین تا خراسان. فاصله زیاد شهر معمولاً ایجاب میکرد تا در مسیر راه ها آسایشگاهی منزل به منزل ساخته شود و جهت راهنمایی برج و میلهایی برافراشته گردد.
پیوستگی نام کاروان با نام کهن کربات یا کارباط اثبات می کند که کاورانهای ایرانی و غیر ایرانی بی سر و سامان نبوده و مسیر تجارتی غرب به شرق و شمال به جنوب با آسودگی پیموده شده است. در مسیر اصفهان– نائین و مسیر شیراز – اصفهان هنوز میلها و کاروانسراها در کنار جادهها وجود دارد که زیباترین آنها مهیار نام دارد.
همچنین در مسیر قم– اصفهان کاروانسرای پاسنگان قم از زیبایی خاصی برخوردار است. تأسیسات بین راهی دوره قاجار یادگار اقدامات شاهان صفوی بخصوص شاه عباس است که به واسطه توجه ویژه و خاص به تجارت و بازرگانی در این دوره در مسیر راه ها به تعداد نهصد و نود و نه کاروانسرا ساخته شد. ساباطها نیز جهت رفع خستگی و آرمیدن در داخل و خارج از شهر در راههای جنوبی ساخته شده که هنوز در مسیر اصفهان – یزد موجود میباشد (پیرنیا و افسر، ۱۳۵۰: ۱۲۲ تا ۱۱۰).
الف – منارهها
مناره یا میل از مهمترین تأسیسات راه محسوب می شود. کلمهی منار به معنی جای نور و آتش است (فرهنگ لغت معین).
منارهها در گذشته نقش میل راهنما در کنار جادهها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد و کاروانسراها ایجاد میشد. به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافران که شب هنگام از راههای دور به سمت شهر میآمدند به مناره یا محل نور معروف شدند. به نظر می آید که در گذشته هیچگونه علامت یا نشانهای که بتوان در شب مسیر را پیمود تا به مقصد رسید وجود نداشت و برای اینکه مسافران راه ها، مسیر خود را گم نکنند بر فراز منارهها چراغی روشن میکردند (کلودانه، ۱۳۷۰: ۱۹۵).
پس میتوان از منارهها به عنوان یک راهنما در طول راه ها یاد کرد که بسیار حائز اهمیت بود.
بنابراین مشخص میگردد که وجود منارهها در راههای بیابانی و جنگلی بخصوص در سفرهای شبانه دارای کاربردی بیشتر بودند. سیاحان در سفرهای خود به نقش مؤثر منارهها در مسیر راه ها اشاره کرده و اهمیت آنرا گوشزد کرده اند. این منارهها جهت راهنمایی مسافران و رهگذران ساخته شده است. شبها بر فراز منارهها و میلها آتش روشن میکردند، بخصوص در مناطق کویری و بیابانی شمال شرق اصفهان به طرف طبس وجود میل و مناره بسیار مهم و لازم بوده است. همانطور که در مسیرهای جنگلی وجود آنها ضروری بوده و در انبوه درختان باعث پیشگیری از گم شدن مسافران میشده است (پیرنیا و افسر، ۱۳۵۰: ۱۴۸ تا ۱۴۴).
در کنار میلها متناسب با نیاز رباط و ساباط و آب انبار نیز ساخته شده است بخصوص در مسیرهای جنگل و پرپیچ و خم کوهستانی وجود آنها ضروری بود علاوه بر موارد فوق بر فراز تپهها، دژها و چهار طاقهایی با مقاصد جنگی و دینی ساخته شده و در راهنمایی مسافران نیز استفاده میشده است. همانند کوه صفه و کوه ابوالهول در جنوب و جنوب غرب اصفهان که آثار آن همچنان باقی است.
ب- آب انبارها
تامین آب نوشیدنی برای مسافران و چهارپایان آنها بویژه در مناطق خشک و کم باران ، مسله ای مهم و حیاتی بود.بیشتر این گونه بناها وقفی بودند و کاروانیان وظیفه مرمت و محافظت ازاین نوع بناها را برعهده داشتند.آب انبارها در دوره صفوی و قاجار با طرح و نقشهی یکسان در کنار کاروانسرا در نواحی گرم و خشک معمولاً گودتر از سطح زمین ساخته میشد تا آب جاری در آن جای گیرد. معمولاً پلکانهای بی شمار برای انبارها ساخته میشد و در پاگرد بعضی از آنها دو غرقه یا سرداب وجود داشت که قهوه خانهها در آن دایر بود. در مسیر راههای کاشان، نائین، اردستان هنوز هم آب انبارها و حوضها و برکهها به چشم میخورد که حائز اهمیت بودند (همان، ۱۲۴).
در مرکز فلات ایران یعنی اصفهان و در مسیر راههای جنوب و شرق اصفهان به خاطر کمبود آب و بارش کم و شرایط آب و هوایی گرم و خشک احداث آب انبارها در کنار کاروانسراها و راههای ارتباطی از ضروریات بوده و بدون وجود چنین تأسیساتی سفر در راههای طولانی به سمت خلیج فارس با مشکلات فراوانی روبرو میشد.
ج- تلگرافخانهها
ایجاد تلگرافخانه در مسیر راههای ارتباطی به عنوان یک وسیله ارتباطی مدرن و سریع محصول کشورهای روس و انگلستان بود که تا حدودی سختی مسیرهای صعبالعبور را پوشش داده و ارتباط را آسانتر میکرد. اهمیت و نقش تلگرافخانه از میانه نوشته های سیاحان به خوبی مشهود است و معمولاً در چنین مکانهایی یک اتاق مرتب جهت استراحت وجود داشت تا در مواقع ضرورری این سیاحان بتوانند همانند کاروانسرا از آن استفاده نمایند. از سال ۱۸۷۱م تلگراف مسیرهای بوشهر– بغداد را از راه اصفهان به هم وصل کرده بود همچنین کراچی به اروپا از راه کرمان و یزد و کاشان به هم متصل می کرد. اطمینان از منظم بودن تلگراف از وظایف رؤسای آن بود تا ارتباط میان مأموران شاه و کاخ را امکان پذیر نماید (ریچاردز، ۱۳۷۹: ۱۳۲-۱۳۱).
وجود تلگرافخانه برای اعمال نفوذ بیشتر کشورهای روس وانگلستان در عصر قاجار امری ضروری بود. بنابراین رقابت تنگاتنگی بین این کشورها جهت گسترش تلگرافخانه در شمال و جنوب ایران وجود داشت.ازتلگرافخانههای معروف میتوان به تلگرافخانه نائین – اردستان و کاشان در نواحی مرکزی ایران اشاره کرد (سایکس، ۱۳۸۰: ۱۸۷).
د – کاروانسراها و کارکردهای آن
کاروانسرا مشتق از کاروان و قافله و سرا به معنی خانه و مکان است و جهت رفاه مردم ساخته شده است. از دیدگاه اجتماعی محل برخورد و اندیشه و تبادل نظر بوده و تاثیر شگرفی در بیداری افکار عمومی و آگاهی مردم از اقصی نقاط کشور داشته است.(فرهنگ معین).
بر اساس تحقیقات که صورت گرفته است واژهی رباط به ساختمانهای بیرون از شهر اطلاق میشده است از روزگاران گذشته به زبان فارسی راه یافته است. همچنین ربط و ارتباط به معنای آسودن در میان راه نیز معنی میدهد (پیرنیا و افسر، ۱۳۵۰: ۱۲۲).
اصل کلمهی رباط عربی است و در ایران ابتدا برای پستهای امدادی و نظامی کاربرد داشت از رباط و قلعه جهت ایجاد امنیت در راه ها و نظارت بر حمل و نقل و علاوه بر آن امداد چاپارها، برج نشان یا میل، استفاده میشده است و به مرور زمان در کنار آن بناهایی جهت استراحت پیش بینی شده است. مانند رباط سلطان و رباط سنگ در نطنز که از آن برای پلیس راه و سربازخانه و اصطبل استفاده میشده است (سیرو، ۱۳۵۷ : ۵۴).
از مهمترین یادگارهای معماری ایران کاروانسرا است که از روزگاران بسیار دور متداول بوده و به دلایل گوناگون اقتصادی – سیاسی- نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است. در کشور ایران که در شاهراه بازرگانی شرق و غرب قرار داشته و ازدیر باز به ایجاد راه های بازرگانی و نظامی و همچنین ساختن پل های متعدد و تامین امنیت کاروان و کاروانیان توجه خاص شده است. بر اساس اسناد تاریخی ایران در احداث جاده و کاروانسرا و ایجاد نظام خبررسانی پیش قدم بوده است.(احتشامی،۱۳۸۱ ۶۷).
کاروانسراهای ایران علاوه برارزش هنری از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حائز اهمیت است. این محل استراحتگاه کاروانها به شمار می رفت و محل تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف نیز بوده است. و بی تردید این تماس و برخورد انسانها و اندیشه های گوناگون تاثیری شگرف بر زندگی مردم این مرزو بوم داشته است.(همان،۶۹).
پس از دوره صفوی و بخصوص شاه عباس چون این قدرت رو به افول رفت جانشینانش نتوانستند کارهای او را ادامه دهند و راه ها و کاروانسراها نیزاز رونق افتاد و بیشتر آنها رو به خرابی رفت.
کاروانسراها جهت رفع خستگی مسافران با توجه به مسیرهای سخت و طاقت فرسا از گذشته مورد توجه بوده است و این روند در دوره قاجار هم ادامه داشته است. به همین جهت از کاروانسراها جهت آسودن مسافران و رفع خستگی چهارپایان در جادهها با فاصلهی پنج الی شش فرسخ استفاده میشده است (فوروکاوا، ۱۳۸۴: ۱۴۰).
در دوره صفوی در مسیر جادههای زیارتی در مسیر مشهد کاروانسراهایی ساخته شد و در دوره قاجاریه نیز این روند ادامه یافت.
دانلود منابع تحقیقاتی برای نگارش مقاله وضعیت راههای اصفهان در عصر قاجار از نگاه سفرنامه های خارجی۹۳- ...